تبادل دانش

درآمدی بر مبانی معناشناسی ساختارهای چند وجهی قرآن از منظر علامه طباطبایی

محمد اسعدی 

مجله مشکوه، زمستان 1392، شماره 121

ساختارهای چندوجهی قرآن از منظر علامه طباطبایی

محمد اسعدی

پژوهش نامه قرآن و حدیث، پاییز و زمستان 1382 -پیش شماره 2 

چکیده:

علامه طباطبائی، با نگرشی روش شناختی به روایات تفسیری اهل بیت(ع) در جست و جوی جلوه‌های ویژه قرآن و ابعاد ژرف بیانات قرآنی است. ایشان در المیزان در لابلای مطالب تفسیری، اشارات کوتاهی به قاعده تفسیری خاصی نموده است که به نگاه ویژه اهل بیت(ع) به آیات مستند است. از این قاعده می‌توان با عنوان «ساختارهای چند وجهی قرآن» یاد کرد. این عنوان ناظر به بخش‌هایی است که می‌تواند در عین روال یک سویه و بسیط، در ترکیب‌ها و پیوندهای متنوع، معانی و پیام‌های گوناگونی را افاده کند. در این مقاله این قاعده شرح و بسط لازم داده خواهد شد.

 کلیدواژه ها : قرآن کریم ،روایات تفسیری ،ساختارهای چندوجهی ،عام وخاص ،مطلق و مفید ،ناسخ و منسوخ

تأملي در طولي و نسبي بودن بطون قرآن از منظر علامه طباطبائي

علي‌اكبر بابايي*

 قرآن شناخت، پاييز و زمستان 1390، پياپي 8، صفحه 171 ـ 184

چكيده

يكي از مباحث مهم و مؤثر علوم قرآني در فهم و تفسير قرآن، شناخت چيستي و چگونگي بطون (معاني باطني) قرآن است. از كتاب قرآن در اسلام و برخي مباحث الميزان استفاده مي‌شود كه علامه طباطبائي(ره) بطون قرآن را طولي و نسبي مي‌داند. در اين نوشتار، نخست ديدگاه ايشان دربارة طولي و نسبي بودن بطون قرآن با استناد به عبارت‌هايي از دو كتابِ يادشده بيان مي‌شود، سپس تأمل‌هايي كه در حاشية ديدگاه ايشان به نظر مي‌رسد، در بوتة داوري انديشمندان و پژوهشگران قرار مي‌گيرد.

كليدواژه‌ها: باطن قرآن، علامه طباطبائي(ره)، بطون طولي قرآن، نسبيت بطون قرآن، الميزان، قرآن در اسلام.

* استاديار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه                                                                    

وجوه و توسعه معنايي آيات قرآن در انديشة علامه طباطبائي

حامد پوررستمي*

قرآن شناخت، پاييز و زمستان 1390، پياپي 8، صفحه 145 ـ 169

چكيده

از منظر علامه طباطبائي، آيات قرآن داراي وجوه معنايي است كه در دو جهتِ معناشناسانه و آسيب‌شناسانه توسعه مي‌يابند. در بُعد معنا‌شناسانه وجوه و بطون معنايي، امري نسبي و در گرو متغيرهاي مرتبط با متن و فرد مفسر است. اما بعد آسيب‌شناسانه ناظر به مسئلة تفسير به رأي و شامل وجوه معنايي گوناگوني است كه مبتني بر ضوابط و مباني صحيح فهم و مستند به دلايل نقلي يا عقلي نيست. از نظر علامه، تفسير به رأي و ارائة وجوه ناصواب معنايي از آيات، محصول به‌كار نبستن مباني و قواعد صحيح تفسيري و دوري از آموزه‌هاي قرآن و عترت است. در انديشة علامه، وجوه‌پذيري قرآن به معناي كثرت قرائت‌ها و برداشت‌ها از متن ـ آن‌گونه كه برخي از انديشوران غربي مي‌انگارند ـ نيست؛ بلكه ناظر به دو بعد معناشناسانه و آسيب‌شناسانه است كه پذيرش اوّلي و نفي دومي بر اساس سيري روشمند و با توجه به اصول و قرائن لفظي، نقلي و عقلي صورت مي‌پذيرد.

كليدواژه‌ها: تفسير قرآن، علامه طباطبائي، وجوه معنايي، بُعد معناشناسانة معني، بعد آسيب‌شناسانة معني.

* استاديار دانشگاه تهران، پرديس قم                                                                    

شمول‏ پذيرى معنا در قرآن كريم

سید محمد علی ایازی

چكيده[1]‏

بدون ترديد فهم قرآن كريم بر مبناى واژگان است، در اين زمينه اين پرسش مطرح است كه مدار فهم بر كدام معناست، آيا معانى‏اى كه مردم عصر نزول فهميده ‏اند و در آثار تفسيرى از صحابه و تابعين نقل شده، يا معانى‏اى كه در ظرفيت اين الفاظ قرار دارد، هر چند در آن عصر مفهوم نبوده است....

 نقد و بررسی نظریه روح معنا

سید محمد علی ایازی

چکیده:

يكى از موضوعاتى كه از سوى برخى قرآن پژوهان و عالمان بزرگ عرفان براى حل مشکل استعمال الفاظ در معانی محسوس و مادی در حق متعال ابراز شده، وضع الفاظ برای روح معانی است. در قرآن کریم از واژگان و مفاهيمى استفاده شده كه در متن فرهنگ و زبان آن جامعه مطرح بوده و مردم با آن مأنوس بوده‌اند. از آن جا که قرآن از خود با تعبیر به بیان، مبین، تبیان و نور یاد کرده و لازمه آن فهم روشن برای سطوح و طبقات مختلف اجتماعی است،....

چند معنایی در قرآن کریم؛ مطالعه موردی ترجمه واژه فتنه

الهه رضوانی

بهزاد قنسولی

ارزش ادبی ابهام

از دو معنایی تا چند لایگی معنا

محمود فتوحی

مقایسه چند معنایی در تفسیر الکشاف و مجمع البیان

محمود شهبازی

نرگس شیرازی

فصلنامه تخصصی حسنا، سال چهارم، شماره 14، پاییز 1391

مدل های چند معنایی در تفسیر قرآن و کتاب مقدس

محمد کاظم شاکر

فصلنامه علمی-پژوهشی دانشگاه قم، سال دهم، شماره دوم

جامعیت چهاروجهی زبان قرآن و برون داد روش شناختی آن

حمید رضا شاکرین

فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش نوین دینی

صفحات 9-24

پدیده چند معنایی در زبان عربی

شهریار نیازی

مهین حاجی زاده

مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران

صفحات 77-96

بررسی و نقد دیدگاه های چند معنایی آیات قرآن کریم

سید جعفر صادقی فدکی

فصلنامه علمی پژوهشی اندیشه نوین دینی، سال7، بهار 1390، شماره 24

صفحات 61-86

بررسی مبانی فرامتنی چندمعنایی در قرآن کریم

سید محمود طیب‌حسینی*

چکیده: 

مقصود از چندمعنایی یا استعمال لفظ در بیش از یک معنا آن‌ است که یک واژه یا عبارت در یک متن مشخص،بر معانی متعدد دلالت‌ کند.چندمعنایی در قرآن کریم،دارای چند مبنا است که می‌توان به دو بخش متن و فرامتنی تقسیم کرد.مبانی متنی مستقیما با متن در ارتباطاند مانند اصل تعدد معنا؛اما مبانی فرامتنی ارتباط مستقیمی با متن ندارند.در مقالهء حاضر،از سه مبنای فرامتنی بحث شده است:

1.تأثیر ویژگی‌های گوینده متن در جواز چند معنایی؛

2.تأثیر ویژگی‌های مخاطب‌ متن در جواز چندمعنایی؛

3.تأثیر جاودانگی و جامعیت قرآن کریم در جواز چند معنایی.

کلیدواژه‌ها: قرآن، مبانی تفسیر، چندمعنایی، استعمال لفظ در بیش از یک معنا، جامعیت و جاودانگی قرآن، نشانه‌شناسی.

(*).استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

قرآن و نظام چند معنایی (2)

محمد علی ایازی 

عوامل تحول معني

گفتيم پديده  معني از آنجا شکل مي گيرد که زبان يک نظام ارتباطي برقرار مي کند که در يک سوي آن دال و درسوي ديگر آن مدلول قرار دارد و مدلول پديده اي است در دنيا ي خارج که براي آن نامگذاري مي شود و چون دنياي خارج در حال تحول است ، معني نيز در حال تحول خواهد بود.پديده معني چون با جهان بيني و فرهنگ ارتباط دارد ،هر چه اين جهان بيني و فرهنگ دگرگون شود ، معني تحول پيدا مي کند.

قرآن کريم و نظام چند معنايي (1)

سيد محمد علي ايازي

چکيده

ترديدي نيست که فهم قرآن کريم بر مبناي واژگان است ،اما اين پرسش مطرح است که مدار فهم بر کدام معناي واژگان است ،معاني که مردم عصر نزول فهميده اند و در آثار تفسيري از صحابه و تابعين نقل شده ،يامعاني که در ظرفيت اين الفاظ قرار دارد ،هر چند در آن عصر مفهوم نبوده باشد ،در اين باره دو نظريه در برابر هم نشسته ،کساني که با تفسير هاي فلسفي ،عرفاني ،علمي و اجتماعي مخالفت کرده اند، گفته اند ،اين معاني را سلف صالح نمي فهميده و در عرف زمان نزول رايج نبوده است. وکساني گفته اند، مدارفهم تنهامردم عصرنزول نيست وقرآن داراي نظام چندمعنايي است. برخي ازمعاني راآن عصر مي فهميده اندوبرخي رامردم ديگرزمانها واين معاني هيچگاه تمام شدني نيست. در اين مقاله سعي شده است ادله و مباني هر يک از طرفين برشمرده شود و در آغازبه سير انديشه چندمعنايي و دسته بندي موافقان ومخالفان و عوامل مخالفت و موافقت اشاره شود و ادله هر يک در بوته نقد و بررسي قرار گيرد و تفاوت ميان توسعه در معني و تحول آن شرح داده شودو پس از بيان ضرورت توسعه ،دلايل و شواهد و قواعد استنباط معني در توسعه تبيين و توضيح داده شود واگر در جاهايي افراط و تفريط شده ،به آن اشاره گردد. 

 کليد واژه:  شمول معنايي، توسعه معني، تحول در معني، معني شناسي، زبان شناسي، قواعد تفسير، بافت کلام ، چندمعنايي، روح معنا، حداکثرمعنا.

 مقالات چندمعنایی در قرآن کریم

یکی از مباحث مهم در تفسیر کلام الهی، دلالت های چندگانه الفاظ و عبارات قرآن کریم یا چندمعنایی است. مقصود از چند معنایی آن است که یک واژه یا عبارت در یک متن مشخص بر بیش از یک معنا دلالت نماید. اعتقاد به وحیانی بودن قرآن سبب شده که بسیاری از مفسران در معناشناسی واژه ها و گزاره های قرآن به معانیی فراتر از معانی متداول در کاربردهای بشری بیاندیشند. وجود بیش از یک معنا برای واژه ها یا گزاره های متن از جمله مباحثی است که در مورد قرآن همواره مطرح بوده است. از دیرباز در روایات منسوب به پیامبر، صحابه و اهل بیت موضوع چند معنایی به گونه های مختلف مانند «تفسیر و تاویل»، «ظاهر، باطن، حد و مطلع» و «عبارات، اشارات، لطایف و حقایق» آمده است. 

در اینجا برای آشنایی بیشتر با ابعاد مختلف مساله چند معنایی در قرآن کریم فهرستی از مقالات مرتبط را جمع آوری و ارائه می نمایم: