سیری گذرا در كتاب تدبری در قرآن و جایگاه شخصیتی محمد باقر بهبودی

سید محمد على ایازى 

بینات، پاييز 1379، شماره 27

چکیده

به نظر اینجانب همانگونه که تفسیر تحت تأثیر شخصیت مفسر آن است، ترجمه از کتاب الهی نیز متأثر از تفسیر و دانش ها و خصوصیات شخصیت مفسر آن است. بگذریم از این نکته که ترجمه مانند تفسیر برخاسته از زبان و ادبیات و شرایط فرهنگی دوران و به تعبیری شرایط و تحولات عصری مترجم است.....

یکی از تفسیرهای فشرده و در قالب ترجمه تدبری در قرآن اثر شخصيت محقق خستگی پاپذیر محمد باقر بهبودی(معاصر) است. پیش از این مؤلف، ترجمه تفسیری با عنوان معانی القرآن ارائه داد که به خاطر ترجمهٔویژه و انحصاری‌اش از قرآن كریم، مورد توجه قرآن پژوهان قرار گرفته است. كم‌تر ترجمه‌ای از نظر روانیِ مطلب و سادگی عبارت و سلیس بودن و در عین حال متفرد بودن در برخی ترجمه‌ها و بكار بردن واژه‌های محاوره‌ای و استثنایی و تعبیرهای خاص، مانند «معانی‌القرآن» عرضه شده است. در حقیقت «تدبری درقرآن» دنباله اثر پیشین و از جهتی توسعه یافته تجربه قرآن پژوهی و نقدهای بر تفسیر و ترجمه ایشان است. ویژگی این تفسیر گزینشی بودن تفسیر آیات مشکل و بحث انگیز در نظر مفسر آن است. از این کتاب به خوبی می توان دغدغه های مؤلف را در فهم آیات و طرح موضوعات به دست آورد و اطلاعات حدیثی و تاریخی را در بررسی موضوعات به دست آورد. زیرا آثار گوناگون حدیثی و  تاریخی ایشان و از آن جمله گزیدهٔكافی، تهذیب و من لایحضر و تصحیح كتاب مفصل بحار الانوار علاّمه مجلسی و نگارش كتاب سیرهٔعلوی، نوعی گرایش حدیثی و تاریخی را در وی بوجود آورده است.

کلیدواژه: تدبری از قرآن. معانی القرآن. بهبودی. ترجمه. تفسیر .

درآمدی بر مبانی کلامی استنباط از قرآن 

احمد مبلغی

مجله فقه و حقوق تابستان 1383 - شماره 1 (از صفحه 17 تا 36)

چکیده :

مبانی کلامی استنباط از قرآن به عنوان یکی از مباحث مبانی کلامی اجتهاد و منابع آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.سامان دادن منابع مطالعاتی و تعیین میزان اثرگذاری هر منبع در حوزه فقه بسیار با اهمیت است. گرایش‌های فقهی فقیهان سنت محوری است توجه به استفاده از روش های دیگری مانند بهره‌گیری از قرآن، دریچه‌های جدیدی را به سمت مطالعات فقهی و چشم اندازهای استنباطی می گشاید. در این نوشتار - بیشتر به لحاظ طرح بحث - مبانی کلامی استنباط از قرآن در دو محور بهره گیری کلامی نسبت به قرآن و تعیین شیوه های دریافت مبانی کلامی قرآن، مورد بررسی قرار گرفته است.

کلمات کلیدی : قرآن، استنباط احکام، مبانی کلامی

زبان شناسی دین در نگاه المیزان 

عنایتی راد،محمد جواد

مجله پژوهش های قرآنی بهار و تابستان 1376 - شماره 9 و 10 (از صفحه 28 تا 53)

 مشکل ما در فهم قرآن 

(کنکاشی در زبان قرآن)

 عبدالکریم موسوی اردبیلی 

مجله نامه مفید زمستان 1375 - شماره 8 (از صفحه 4 تا 24)

درآمدی بر مبانی معناشناسی ساختارهای چند وجهی قرآن از منظر علامه طباطبایی

محمد اسعدی 

مجله مشکوه، زمستان 1392، شماره 121

فهرست نشریات علمی معتبر رشته علوم قرآن و حدیث که از سوی معاونت پژوهش و فنآوری وزارت علوم، تحقیقات و فنآوری در شهریور 1394 منتشر شده است:

ساختارهای چندوجهی قرآن از منظر علامه طباطبایی

محمد اسعدی

پژوهش نامه قرآن و حدیث، پاییز و زمستان 1382 -پیش شماره 2 

چکیده:

علامه طباطبائی، با نگرشی روش شناختی به روایات تفسیری اهل بیت(ع) در جست و جوی جلوه‌های ویژه قرآن و ابعاد ژرف بیانات قرآنی است. ایشان در المیزان در لابلای مطالب تفسیری، اشارات کوتاهی به قاعده تفسیری خاصی نموده است که به نگاه ویژه اهل بیت(ع) به آیات مستند است. از این قاعده می‌توان با عنوان «ساختارهای چند وجهی قرآن» یاد کرد. این عنوان ناظر به بخش‌هایی است که می‌تواند در عین روال یک سویه و بسیط، در ترکیب‌ها و پیوندهای متنوع، معانی و پیام‌های گوناگونی را افاده کند. در این مقاله این قاعده شرح و بسط لازم داده خواهد شد.

 کلیدواژه ها : قرآن کریم ،روایات تفسیری ،ساختارهای چندوجهی ،عام وخاص ،مطلق و مفید ،ناسخ و منسوخ

تأملي در طولي و نسبي بودن بطون قرآن از منظر علامه طباطبائي

علي‌اكبر بابايي*

 قرآن شناخت، پاييز و زمستان 1390، پياپي 8، صفحه 171 ـ 184

چكيده

يكي از مباحث مهم و مؤثر علوم قرآني در فهم و تفسير قرآن، شناخت چيستي و چگونگي بطون (معاني باطني) قرآن است. از كتاب قرآن در اسلام و برخي مباحث الميزان استفاده مي‌شود كه علامه طباطبائي(ره) بطون قرآن را طولي و نسبي مي‌داند. در اين نوشتار، نخست ديدگاه ايشان دربارة طولي و نسبي بودن بطون قرآن با استناد به عبارت‌هايي از دو كتابِ يادشده بيان مي‌شود، سپس تأمل‌هايي كه در حاشية ديدگاه ايشان به نظر مي‌رسد، در بوتة داوري انديشمندان و پژوهشگران قرار مي‌گيرد.

كليدواژه‌ها: باطن قرآن، علامه طباطبائي(ره)، بطون طولي قرآن، نسبيت بطون قرآن، الميزان، قرآن در اسلام.

* استاديار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه                                                                    

وجوه و توسعه معنايي آيات قرآن در انديشة علامه طباطبائي

حامد پوررستمي*

قرآن شناخت، پاييز و زمستان 1390، پياپي 8، صفحه 145 ـ 169

چكيده

از منظر علامه طباطبائي، آيات قرآن داراي وجوه معنايي است كه در دو جهتِ معناشناسانه و آسيب‌شناسانه توسعه مي‌يابند. در بُعد معنا‌شناسانه وجوه و بطون معنايي، امري نسبي و در گرو متغيرهاي مرتبط با متن و فرد مفسر است. اما بعد آسيب‌شناسانه ناظر به مسئلة تفسير به رأي و شامل وجوه معنايي گوناگوني است كه مبتني بر ضوابط و مباني صحيح فهم و مستند به دلايل نقلي يا عقلي نيست. از نظر علامه، تفسير به رأي و ارائة وجوه ناصواب معنايي از آيات، محصول به‌كار نبستن مباني و قواعد صحيح تفسيري و دوري از آموزه‌هاي قرآن و عترت است. در انديشة علامه، وجوه‌پذيري قرآن به معناي كثرت قرائت‌ها و برداشت‌ها از متن ـ آن‌گونه كه برخي از انديشوران غربي مي‌انگارند ـ نيست؛ بلكه ناظر به دو بعد معناشناسانه و آسيب‌شناسانه است كه پذيرش اوّلي و نفي دومي بر اساس سيري روشمند و با توجه به اصول و قرائن لفظي، نقلي و عقلي صورت مي‌پذيرد.

كليدواژه‌ها: تفسير قرآن، علامه طباطبائي، وجوه معنايي، بُعد معناشناسانة معني، بعد آسيب‌شناسانة معني.

* استاديار دانشگاه تهران، پرديس قم                                                                    

شمول‏ پذيرى معنا در قرآن كريم

سید محمد علی ایازی

چكيده[1]‏

بدون ترديد فهم قرآن كريم بر مبناى واژگان است، در اين زمينه اين پرسش مطرح است كه مدار فهم بر كدام معناست، آيا معانى‏اى كه مردم عصر نزول فهميده ‏اند و در آثار تفسيرى از صحابه و تابعين نقل شده، يا معانى‏اى كه در ظرفيت اين الفاظ قرار دارد، هر چند در آن عصر مفهوم نبوده است....

 نقد و بررسی نظریه روح معنا

سید محمد علی ایازی

چکیده:

يكى از موضوعاتى كه از سوى برخى قرآن پژوهان و عالمان بزرگ عرفان براى حل مشکل استعمال الفاظ در معانی محسوس و مادی در حق متعال ابراز شده، وضع الفاظ برای روح معانی است. در قرآن کریم از واژگان و مفاهيمى استفاده شده كه در متن فرهنگ و زبان آن جامعه مطرح بوده و مردم با آن مأنوس بوده‌اند. از آن جا که قرآن از خود با تعبیر به بیان، مبین، تبیان و نور یاد کرده و لازمه آن فهم روشن برای سطوح و طبقات مختلف اجتماعی است،....

چند معنایی در قرآن کریم؛ مطالعه موردی ترجمه واژه فتنه

الهه رضوانی

بهزاد قنسولی

ارزش ادبی ابهام

از دو معنایی تا چند لایگی معنا

محمود فتوحی

مقایسه چند معنایی در تفسیر الکشاف و مجمع البیان

محمود شهبازی

نرگس شیرازی

فصلنامه تخصصی حسنا، سال چهارم، شماره 14، پاییز 1391

مدل های چند معنایی در تفسیر قرآن و کتاب مقدس

محمد کاظم شاکر

فصلنامه علمی-پژوهشی دانشگاه قم، سال دهم، شماره دوم

جامعیت چهاروجهی زبان قرآن و برون داد روش شناختی آن

حمید رضا شاکرین

فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش نوین دینی

صفحات 9-24

پدیده چند معنایی در زبان عربی

شهریار نیازی

مهین حاجی زاده

مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران

صفحات 77-96

بررسی و نقد دیدگاه های چند معنایی آیات قرآن کریم

سید جعفر صادقی فدکی

فصلنامه علمی پژوهشی اندیشه نوین دینی، سال7، بهار 1390، شماره 24

صفحات 61-86

بررسی مبانی فرامتنی چندمعنایی در قرآن کریم

سید محمود طیب‌حسینی*

چکیده: 

مقصود از چندمعنایی یا استعمال لفظ در بیش از یک معنا آن‌ است که یک واژه یا عبارت در یک متن مشخص،بر معانی متعدد دلالت‌ کند.چندمعنایی در قرآن کریم،دارای چند مبنا است که می‌توان به دو بخش متن و فرامتنی تقسیم کرد.مبانی متنی مستقیما با متن در ارتباطاند مانند اصل تعدد معنا؛اما مبانی فرامتنی ارتباط مستقیمی با متن ندارند.در مقالهء حاضر،از سه مبنای فرامتنی بحث شده است:

1.تأثیر ویژگی‌های گوینده متن در جواز چند معنایی؛

2.تأثیر ویژگی‌های مخاطب‌ متن در جواز چندمعنایی؛

3.تأثیر جاودانگی و جامعیت قرآن کریم در جواز چند معنایی.

کلیدواژه‌ها: قرآن، مبانی تفسیر، چندمعنایی، استعمال لفظ در بیش از یک معنا، جامعیت و جاودانگی قرآن، نشانه‌شناسی.

(*).استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

قرآن و نظام چند معنایی (2)

محمد علی ایازی 

عوامل تحول معني

گفتيم پديده  معني از آنجا شکل مي گيرد که زبان يک نظام ارتباطي برقرار مي کند که در يک سوي آن دال و درسوي ديگر آن مدلول قرار دارد و مدلول پديده اي است در دنيا ي خارج که براي آن نامگذاري مي شود و چون دنياي خارج در حال تحول است ، معني نيز در حال تحول خواهد بود.پديده معني چون با جهان بيني و فرهنگ ارتباط دارد ،هر چه اين جهان بيني و فرهنگ دگرگون شود ، معني تحول پيدا مي کند.

قرآن کريم و نظام چند معنايي (1)

سيد محمد علي ايازي

چکيده

ترديدي نيست که فهم قرآن کريم بر مبناي واژگان است ،اما اين پرسش مطرح است که مدار فهم بر کدام معناي واژگان است ،معاني که مردم عصر نزول فهميده اند و در آثار تفسيري از صحابه و تابعين نقل شده ،يامعاني که در ظرفيت اين الفاظ قرار دارد ،هر چند در آن عصر مفهوم نبوده باشد ،در اين باره دو نظريه در برابر هم نشسته ،کساني که با تفسير هاي فلسفي ،عرفاني ،علمي و اجتماعي مخالفت کرده اند، گفته اند ،اين معاني را سلف صالح نمي فهميده و در عرف زمان نزول رايج نبوده است. وکساني گفته اند، مدارفهم تنهامردم عصرنزول نيست وقرآن داراي نظام چندمعنايي است. برخي ازمعاني راآن عصر مي فهميده اندوبرخي رامردم ديگرزمانها واين معاني هيچگاه تمام شدني نيست. در اين مقاله سعي شده است ادله و مباني هر يک از طرفين برشمرده شود و در آغازبه سير انديشه چندمعنايي و دسته بندي موافقان ومخالفان و عوامل مخالفت و موافقت اشاره شود و ادله هر يک در بوته نقد و بررسي قرار گيرد و تفاوت ميان توسعه در معني و تحول آن شرح داده شودو پس از بيان ضرورت توسعه ،دلايل و شواهد و قواعد استنباط معني در توسعه تبيين و توضيح داده شود واگر در جاهايي افراط و تفريط شده ،به آن اشاره گردد. 

 کليد واژه:  شمول معنايي، توسعه معني، تحول در معني، معني شناسي، زبان شناسي، قواعد تفسير، بافت کلام ، چندمعنايي، روح معنا، حداکثرمعنا.

 مقالات چندمعنایی در قرآن کریم

یکی از مباحث مهم در تفسیر کلام الهی، دلالت های چندگانه الفاظ و عبارات قرآن کریم یا چندمعنایی است. مقصود از چند معنایی آن است که یک واژه یا عبارت در یک متن مشخص بر بیش از یک معنا دلالت نماید. اعتقاد به وحیانی بودن قرآن سبب شده که بسیاری از مفسران در معناشناسی واژه ها و گزاره های قرآن به معانیی فراتر از معانی متداول در کاربردهای بشری بیاندیشند. وجود بیش از یک معنا برای واژه ها یا گزاره های متن از جمله مباحثی است که در مورد قرآن همواره مطرح بوده است. از دیرباز در روایات منسوب به پیامبر، صحابه و اهل بیت موضوع چند معنایی به گونه های مختلف مانند «تفسیر و تاویل»، «ظاهر، باطن، حد و مطلع» و «عبارات، اشارات، لطایف و حقایق» آمده است. 

در اینجا برای آشنایی بیشتر با ابعاد مختلف مساله چند معنایی در قرآن کریم فهرستی از مقالات مرتبط را جمع آوری و ارائه می نمایم:

بررسی واژه «خیر» در ترجمه‌های قرآن کریم

بهاره مظاهری طهرانی[1]

چکیده:

واژه «خیر» از کلماتی است که بحث‌های لغوی، تفسیری و کلامی بسیاری پیرامون آن مطرح است. مترجمان نیز تحت تاثیر این بحث‌ها، معادل‌های بسیار متنوعی برای این واژه ارائه داده‌‌اند‌. روشن است که برای ارائه ترجمه‌ای ‌صحیح و دقیق از این واژه باید اصل معنایی موجود در این ماده را به دقت شناسایی و تحلیل صرفی صحیحی نیز از این واژه بیان کرد. از گذشته تا کنون بحث‌های فراوانی میان دانشمندان در مورد اینکه خیر در معنای وصفی خود، افعل تفضیل است یا خیر، در جریان است. در این نوشتار بر آنیم که با ارائه تحلیل صرفی صحیحی برای این واژه و بررسی حالات مختلف معنایی آن، مناسب ترین معادل‌های خیر را در ترجمه‌ها معرفی نماییم.

کلیدواژه: خیر، ترجمه قرآن، افعل تفضیل، انتخاب، برگزیدن 

علت در حدیث و موازین شناخت آن از دیدگاه استاد محمد باقر بهبودی

مهدی ایزدی[1]

بهاره مظاهری طهرانی[2]

 چکیده:

استاد بهبودی از محققان صاحب‌نظر عصر حاضر در حوزه حدیث است که دیدگاه‌های نویی در زمینه نقد احادیث ارائه می‌نماید. وی به بررسی‌های ظاهری و سطحیِ سندی اکتفا نمی‌نماید و سند و متن را توامان مورد ارزیابی قرار می‌دهد. علت از منظر وی اعم از هرگونه عیب و بیماری پنهان یا آشکار احادیث است که به سه دسته علل موجود در متن، سند و در متن و سند تقسیم می‌شود. وی برای شناسایی علل احادیث به هرگونه اطلاعاتی از درون سند و متن و خارج از آن دو نظیر کتب رجالی، تاریخی و سایر احادیث که منجر به کشف حقایقی درباره راویان، طرق روایت آنان، فضای صدور حدیث، فرهنگ و واقعیات تاریخی و... شود، اهمیت می‌دهد. سپس با تجزیه و تحلیل دقیق این اطلاعات و همچنین مقابله احادیث در چهار سطح مختلف و در نظر داشتن معیارهای نقد متن موفق به کشف و اصلاح بسیاری از علل احادیث می‌شود.

کلید واژه‌ها: محمدباقر بهبودی، حدیث معلل، نقد سند و متن، علل الحدیث

 [1]- دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق ع   dr.mahdi.izadi@gmail.com

 دغدغه‌های بهبودی در تألیف صحیح الکافی و روش او

صحیفه مبین، دوره 20، شماره 56، زمستان 1393، صفحه 77-106

بهاره مظاهری طهرانی*

 چکیده

محمد باقر بهبودی ـ محدّث شیعی و ایرانی معاصر (1307ـ1393ش) ـ چنان که خود می‌گوید پس از 30 سال مطالعۀ مداوم برای شناخت علل حدیث، به انتخاب احادیث صحیح کتب اربعه بر اساس سیرۀ قدما ـ یعنی توجه توأمان به شرایط اعتبار در متن و سند ـ پرداخته، و حاصل این مطالعه را در سه کتاب صحیح الکافی، صحیح التهذیب و صحیح الفقیه بازنموده است. این میان، اثر نخست یعنی صحیح کافی بیش از دیگر آثار وی مشهور و بحث برانگیز شده، و هم از جهات مختلفی شایان توجه و ارزیابی است. بر این پایه، بنا ست که در مطالعۀ پیش رو همین اثر بهبودی را بازبینی کنیم تا دریابیم اولا، شیوۀ تنظیم روایات و پدید آوردن ساختار کلی اثر، انگیزه‌های تألیف، و ملاکهای گزینش روایات چه بوده است؛ ثانیا، مؤلف در عمل چه اندازه به این ملاکها پابندی نشان می‌دهد؛ و ثالثا، منتقدان چه اشکالاتی بر آن وارد کرده‌اند و احیانا، مؤلف و همفکران وی چه پاسخهایی به این نقدها داده‌اند، یا می‌توانند بدهند.

کلیدواژگان: گزیدۀ کافی؛ نقد حدیث؛ حدیث صحیح؛ جوامع حدیثی شیعه؛ تاریخ حدیث شیعه

* دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه مذاهب اسلامی